ضوابط مکی و مدنیمعیارهای چهارگانه در اتصاف آیات و سوره‌ها به مکی یا مدنی را ضوابط مکی و مدنی گویند. ۱ - معیار شناختدانشمندان اسلامی برای شناخت آیات و سوره‌های مکی و مدنی چهار معیار « زمان، مکان، موضوع و اشخاص» را معتبر دانسته‌اند. براساس هر یک از این ملاک‌ها تعریف مکی و مدنی بودن آیات نیز متفاوت می‌شود که به بیان آن‌ها می‌پردازیم. ۱.۱ - ملاک زمانآیات نازل شده پیش از هجرت مکی، و آیات فرود آمده پس از هجرت مدنی است؛ چه در مدینه نزول یافته باشند و چه در مکه؛ در سال فتح یا سال حجة الوداع ؛ در سفر یا حضر. این وجه در میان دانشمندان علوم قرآنی بیشتر مورد اعتنا است، و زرکشی همین وجه را نظر مشهور می‌داند. ۱.۲ - معیار مکانآیات و سوره‌هایی که در خود مکه فرو فرستاده شده‌اند مکی‌اند؛ هرچند این نزول پس از هجرت باشد. بنابراین، آیات و سوره‌هایی که در سال فتح و حجة الوداع در مکه نازل شده‌اند مکی خوانده می‌شوند؛ ولی طبق معیار زمانی مدنی‌اند. مدنی به آیات و سوره‌هایی گفته می‌شود که در مدینه نازل شده باشند. بنابراین، در معیار مکانی مشکلی در تقسیم آیات و سوره‌ها پدید می‌آید؛ زیرا طبق این ضابطه، آیات یا سوره‌هایی که در سفر نازل شده‌اند- همانند سفر به بیت المقدس (در سفر معراج ) و مانند آن- نه مکی‌اند و نه مدنی. ۱.۳ - معیار شخصمخاطب آیات و سوره‌های مکی، اهل مکه، و مخاطب آیات و سوره‌های مدنی، مردم مدینه بوده‌اند. ۱.۴ - ملاک موضوعآیات و سوره‌هایی که درباره مسائل اعتقادی همچون توحید، معاد، نبوت و… باشند مکی، و آیاتی که بیانگر مسائل و احکام فقهی و مسائل اجتماعی باشند مدنی به شمار می‌آیند. [۵]
رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص ۶۰۱-۶۰۴.
۲ - عناوین مرتبطضوابط کلی مکی و مدنی؛ ضوابط شایع مکی و مدنی. ۳ - پانویس۴ - منبعفرهنگنامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «ضوابط مکی و مدنی». |